最近， 国际伊斯兰思想与文明研究所（ISTAC）的一名社会学教授电话联系我。由于我是少数把Muqaddimah（历史绪论）一书阅读完毕的人，这是世界上首位穆斯林社会学家伊本卡登（Imam IbnKhaldun）的著作，因此ISTAC社会学教授跟我谈论了很多有关这本书的事项。
在讨论了伊本卡登著作提及的一些课题后，这名教授也就“穆斯林所需要克服的弱点”征求我意见。当时，我想了片刻。我在想有什么好建议给他。更重要的是，他说他正收集意见，因为他要在一个由首相出席的大会上，发表大约15至20分钟类似主题的演说。
经文著重价值观
从《可兰经》和《圣训》的所有经文中可以看出，提及“清真”（halal）和“禁制”（haram）部份是非常少的。在《可兰经》中，提及有关字眼的经文，屈指可数。
经文里更多提到的是价值观。例如，禁止饮酒，《可兰经》里分为三个层次：一为，禁止醉酒下祈祷。因为这可能会导致祷告中念错经文。二为，禁酒，因为酒会导致敌对和冲突。同时，有很多打架的案例，就是喝醉后发生的。最后一个层次，禁止饮酒，因为这是一种罪过。
这些层次都没使用“禁制”字眼表达，而是使用价值观的方式表述。但是，伊斯兰学者在阅读伊斯兰经典关于酒精饮料部份后，得出的结论是，喝酒是“禁制”的。
这些伊斯兰学者得出的结论可称为“fiqh”（伊斯兰法学），也就是伊斯兰学者理解伊斯兰文本（可兰经和圣训）过程的结果。
伊斯兰法学就是以这种方式实行的，这不仅在马来西亚，而是当今伊斯兰世界都是如此。因此，伊斯兰丰富的价值观，就局限于“禁制”条文里。
强调法学的伊斯兰也就因此无法超越法律框架。然而，伊斯兰却是人类的一种生活方式，绝对是超越法律框架的。这些价值观包括人文、正义、美学、幸福、友谊、关爱、智慧等等。
在伊斯兰法学里，有谈及穆斯林是不能碰触狗或碰触后需要清洗。他们似乎忘了，伊斯兰对于狗背后的更大价值观，即先知曾说过，一个以色列妓女就因给口渴的狗水喝，而得到上苍宽恕。
在伊斯兰法学中，也谈论到穆斯林祈祷的义务和程序。但是，许多履行祈祷义务的穆斯林，却不了解其价值，也就是在他们祈祷时，不能因此干扰公共秩序，例如使用清真寺扬声器念读经文。更重要的是，除了唤礼（azan，呼唤穆斯林到清真寺）外，伊斯兰从来没有要求使用扬声器念经。
强调法学导致僵化
在先知及其门徒领导的时代之后，强调法学的伊斯兰在穆斯林思维中越是占有一席之地。反之，先知时代作为宗教实践基础的价值观却逐渐没落。最终，伊斯兰日益“枯燥”和“僵化”。
后来，伊斯兰中也有一些德高望重的人物试图复兴伊斯兰的价值观。在不忽略法规下，灌输伊斯兰的价值。因此，催生了一些著名的伊斯兰学者，例如西班牙籍的阿赛迪比（al-Imam al-Syatibi）的著作al-Muwafaqat，介绍了伊斯兰的一种传统，伊斯兰法的本旨（Shariah Maqasid）。
伊斯兰法的本旨，是一种去理解伊斯兰学者制定法学背后的价值观。换句话说，伊斯兰不应仅仅是教条，而应具有令人信服的价值。
然而，这著作早期并没有得到关注。反之被视为异端，并被在安达卢西亚（现今西班牙南部）建立的伊斯兰王朝禁止。它被认为是一本与世袭传统相抵触的书，同时也有人指其提高了人们意识到政府的残暴。
无论如何，到1800年代后期，这著作被一名来自埃及的伊斯兰改革者赛莫哈末阿都（Shyaikh Muhammad Abduh）重新关注。之后，更在突尼斯流传起来。如今，这著作成为许多伊斯兰大学的主要参考书之一。
总结而言，在先知及门徒领导的伊斯兰时代，宗教的实践更注重于价值观。当时伊斯兰关注的是人文、正义、美学、关爱、智慧等。之后，宗教的实践开始注重在法学上，即倾向于“清真”和“禁制”的条规。强调法学的伊斯兰，让伊斯兰被视为僵化封闭。因此一些伊斯兰学者提出省视伊斯兰的价值观，虽然早期面对阻力，但随著时间推进，这逐渐被接受。
伊斯兰：法学与价值（Perbezaaan Islam Fiqh dengan Islam Nilai）原文
Baru-baru ini, seorang profesor di ISTAC (International Institute of Islamic Thought and Civilisation) dalam bidang sosiologi telah menghubungi saya melalui telefon. Memandangkan saya antara yang berjaya mengkhatamkan buku “muqaddimah”, sebuah karya agong Imam Ibn Khaldun yang merupakan ahli sosiologi Islam pertama dalam dunia, beliau banyak berbual dengan saya berkenaan buku tersebut.
Setelah berbual beberapa tajuk yang ada kaitan dengan apa yang dibangkitkan oleh Ibn Khaldun dalam karya agung beliau itu, tidak semena-mena profesor terbabit meminta pendapat daripada saya - berkisar dengan kelemahan umat Islam yang perlu diatasi.
Saya terhenti sekejap. Saya memikirkan apa pendapat yang baik untuk saya cadangkan kepada professor terbabit. Apatah lagi, beliau menyatakan bahawa beliau meminta itu, kerana ada satu program yang bakal dihadiri oleh Perdana Menteri dan beliau diminta untuk berucap dalam tajuk itu sekitar 15 hingga 20 minit.
Islam Nilai
Kalau dilihat pada semua ayat al-Quran dan Hadis, sebutan “halal” dan “haram” teramat sedikit. Dalam al-Quran sahaja, sebutan itu boleh dibilang dengan jari.
Yang banyak digunakan adalah nilai. Contohnya, larangan terhadap minum arak – al-Quran menyatakan dalam tiga fasa:
Fasa pertama, dilarang solat dalam keadaan mabuk. Ini kerana, semasa menunaikan solat, ia boleh menyebabkan bacaan dalam solat menjadi salah. Pada fasa kedua, dilarang minum arak kerana ia boleh membawa kepada permusuhan dan pergaduhan. Ini kerana, terdapat banyak kes – pergaduhan berlaku dalam kalangan peminum arak yang sedang mabuk. Dan pada fasa terakhir, dilarang minum arak kerana ia adalah dosa.
Kesemua fasa ini tidak digunakan ungkapan “haram”. Semuanya menggunakan pendekatan nilai. Namun begitu, para ilmuwan Islam yang membaca teks Islam berkenaan arak itu menyimpulkan bahawa ia membawa maksud bahawa minum arak itu, hukumnya adalah haram.
Apa yang disimpulkan oleh para ilmuwan Islam itu disebut sebagai fiqh, iaitu hasil proses pemahaman oleh ilmuwan Islam terhadap teks islam, sama ada al-Quran dan Hadis.
Islam Fiqh
Bukan sekadar di Malaysia, malah dalam dunia hari ini, Islam fiqh diamalkan sedemikian rupa. Dengan sebab itu, Islam yang amat kaya dengan nilai telah disempitkan dengan hukum.
Islam fiqh tidak lebih sekadar melihat Islam dalam kerangka undang-undang. Sedangkan, Islam yang merupakan cara hidup manusia, sudah pasti merentasi undang-undang. Di sana, wujud apa yang dinamakan sebagai kemanusiaan, keadilan, keindahan, kebahagiaan, kemaslahatan, kasih sayang, kebijaksanaan dan banyak lagi.
Dalam lingkungan Islam Fiqh itu, makanya orang Islam akan berbicara tentang anjing tidak boleh disentuh, atau sentuhan yang wajib dibasuh. Mereka seakan-akan terabai, ada nilai besar yang diperkenalkan oleh Islam di sebalik anjing, iaitu Nabi saw pernah bercerita bahawa seorang perempuan pelacur Bani Israel yang diampunkan dosanya hanya kerana dia memberi minum kepada seekor anjing kehausan.
Dalam lingkungan Islam fiqh, makanya orang Islam berbicara berkenaan kewajipan solat dengan menjaga tatacara solat. Namun, amat ramai dari kalangan muslim yang menunaikan solat itu telah alpa pada sudut nilai, iaitu dalam mereka menunaikan solat itu, mereka tidak boleh menganggu ketenteraman awam seperti memakai pembesar suara di masjid semasa membaca bacaan solat. Apatah lagi, memasang pembesar suara untuk tujuan selain azan tidak pernah dituntut dalam Islam.
Maqasid Syariah
Selepas era Nabi dan sahabat, Islam fiqh semakin mendapat tempat dalam jiwa umat Islam. Faktor nilai yang menjadi dasar pengamalan agama pada era nabi semakin berkurangan. Kesannya, agama kelihatan “kering” dan “statik”.
Dalam beberapa era kemudian, terdapat juga beberapa tokoh besar dalam Islam yang cuba membangkitkan balik soal nilai dalam beragama. Dengan tidak abaikan faktor fiqh, diterapkan juga faktor nilai. Dengan itu, kedengaran beberapa nama tokoh besar dalam Islam seperti al-Imam al-Syatibi, seorang ulama berbangsa Spanyol yang mengarang kitab bertajuk “al-Muwafaqat” yang memperkenalkan satu tradisi Islam yang bernama “Maqasid Syariah”.
Pendekatan Maqasid Syariah adalah cara untuk memahami nilai di sebalik keputusan fiqh yang dibuat oleh ilmuwan Islam. Dengan erti kata yang lain, Islam jangan semata-mata dilihat dari sudut kaca mata fiqh, tetapi di sebaliknya terdapat nilai yang wajib diangkat.
Namun begitu, karya tersebut tidak diangkat pada awal pengkaryaannya. Ia dianggap sebagai kitab sesat dan ia diharamkan oleh pemerintahan Andalusia (kini Sepanyol). Ia dianggap kitab yang bercanggah dengan tradisi turun temurun, dan tidak kurang juga yang menuduh bahawa kitab itu mampu mengangkat kesedaran umat untuk mengenali kezaliman pemerintah.
Walau bagaimana pun, dalam akhir tahun 1800, kitab ini diangkat semula oleh seorang tokoh refomis Islam yang berasal dari Mesir bernama Syaikh Muhammad Abduh. Kemudiannya, ia dikembangkan di Tunisia. Kini, kitab tersebut sudah menjadi antara rujukan utama di banyak universiti Islam dalam dunia.
Penutup
Beberapa kesimpulan dari tulisan ringkas ini adalah seperti berikut:Pertama, pada zaman Nabi dan para sahabat, pengamalan Islam lebih kepada nilai. Dengan sebab itu, soal kemanusiaan, keadilan, keindahan, kasih sayang, kebijaksanaan dan sebagainya menjadi perkara utama dalam amalan islam ketika itu.
Kedua, keadaan ini berbeza selepas kewafatan Nabi saw dan para sahabat. Pengamalan Islam sudah mula berorientasikan kepada fiqh, iaitu lebih bersifat undang-undang yang dibataskan kepada dua naratif besar – iaitu halal dan haram.
Ketiga, kesan dari Islam fiqh, Islam dilihat dalam bentuk yang statik dan jumud.
Dengan itu, terdapat beberapa ilmuwan Islam yang mula mengemukakan pendekatan nilai di sebalik fiqh dalam melihat Islam. Walaupun mendapat tentangan di peringkat awal, tetapi sedikit sebanyak pendekatan tersebut semakin diterima.
